Rodzina zastępcza ma prawo do skorzystania ze specjalnego urlopu macierzyńskiego, który przysługuje pracownikom przyjmującym dziecko na wychowanie. Niestety, rodzina zastępcza zawodowa jest z takiego uprawnienia wyłączona.

Rodzina zastępcza, czyli…?

Mimo, ze rodzinę adopcyjną zwykliśmy niekiedy określać rodziną zastępczą, w istocie różni je wiele.  Rodzina adopcyjna to taka, w której pomiędzy przysposobionym dzieckiem a rodzicami ustanowiony zostaje stosunek prawny. W naszym kraju występują trzy warianty przysposobienia: pełne, niepełne oraz całkowite.  Pierwszy rodzaj polega na całkowitym zerwaniu więzi dziecka z jego biologicznymi rodzicami, a tym samym całkowitym włączeniu go do rodziny adopcyjnej. Tym samym zablokowane zostają także wszelkie prawa i obowiązki dziecka w stosunku do biologicznych rodziców i krewnych. Przysposobienie niepełne nie zrywa  więzi prawnych łączących dziecko z rodziną biologiczną. Przysposobienie całkowite wymaga z kolei zgody rodziców biologicznych na powierzenie dziecka nowej rodzinie. Podobnie jak w przypadku przysposobienia pełnego, rodzice biologiczni tracą wszelkie prawa do dziecka. Rodzina zastępcza to z kolei taka, której celem jest zapewnienie opieki dziecku pozbawionemu właściwej opieki rodzicielskiej (całkowicie lub częściowo), które to dziecko, z uwagi na fakt, że rodzice biologiczni nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, nie może być przysposobione. O rodzinie zastępczej mówimy także wtedy, kiedy mimo braku przeszkód prawnych, dziecko nie znajduje rodziny adopcyjnej.

Rodzina zastępcza – rodzaje

Do 2012 roku mogliśmy wyróżnić trzy typy takich rodzin: rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem, rodziny zastępcze niespokrewnione z dzieckiem oraz rodziny zastępcze zawodowe niespokrewnione z dzieckiem. Wśród tych ostatnich wyróżnialiśmy:

• rodziny wielodzietne,
• rodziny specjalistyczne,
• wielodzietne rodziny o charakterze pogotowia rodzinnego.

Rodziny wielodzietne to takie, w których umieszczało się w tym samym czasie co najmniej troje, ale nie więcej niż sześcioro dzieci (odstępstwo od tej reguły mogło nastąpić w przypadku dużej liczby rodzeństwa). Rodziny specjalistyczne to takie, które przyjmowały do siebie dzieci niedostosowane społecznie bądź posiadające różnego rodzaju dysfunkcje czy problemy zdrowotne, które wymagają szczególnej formy opieki (nie więcej niż troje dzieci). Rodziny o charakterze pogotowia rodzinnego to z kolei takie, w których umieszczało się dzieci na pobyt czasowy do momentu uregulowania ich szczególnej sytuacji życiowej nie dłużej niż na 12 miesięcy, choć w uzasadnionych przypadkach pobyt można było wydłużyć o trzy następne miesiące (nie więcej niż troje dzieci). Po zmianach, jakie wprowadzono w bieżącym roku, wyróżniamy następujące typy rodziny zastępczej:

• rodzina zastępcza spokrewniona,
• rodzina zastępcza niezawodowa,
• rodzina zastępcza zawodowa, w tym:

zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego lub zawodowa specjalistyczna;

• rodzinny dom dziecka.

Zgodnie z nowymi zasadami, rodzina zastępcza zawodowa może pełnić funkcję pogotowia rodzinnego lub przyjąć miano specjalistycznej. Decyzja o stworzeniu pogotowia rodzinnego pociąga za sobą konieczność przyjęcia dziecka, przyprowadzonego przez policję bądź straż graniczną (np. w sytuacji odebrania bitego dziecka rodzicom). Pogotowie rodzinne może odmówić przyjęcia dziecka w sytuacji, kiedy liczba umieszczonych w nim podopiecznych jest już większa niż troje lub gdy doprowadzone dziecko ma więcej niż 10 lat. Dziecko może przebywać w takiej rodzinie nie dłużej niż przez cztery miesiące (znaczne skrócenie poprzedniego okresu), choć czas ten może ulec wydłużeniu w uzasadnionych przypadkach (do ośmiu miesięcy lub do zakończenia postępowania sądowego). Do rodziny zastępczej zawodowej specjalistycznej, zgodnie z nowymi regulacjami, trafiają dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności, dzieci skierowane tam na podstawie przepisów o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz małoletnie matki z dziećmi. W jednej rodzinie może przebywać nie więcej niż troje dzieci, chyba że zaistnieje konieczność umieszczenia w niej rodzeństwa.

Pomoc państwa

Jako że rodzice zastępczy nie są rodzicami adopcyjnymi, państwo ma obowiązek pomagać im w wychowaniu dziecka. Otrzymują w tym celu środki finansowe z opieki społecznej w kwocie nie niższej niż 1 tysiąc złotych. Wysokość świadczenia może jednak zostać pomniejszona lub powiększona, w zależności od sytuacji. Pomniejszenie może nastąpić w  momencie, kiedy dziecko uzyskuje dochód (np. alimenty lub renta rodzinna – świadczenie zostaje wtedy pomniejszone o kwotę stanowiącą 50 proc. dochodu dziecka) lub czasowo przebywa w instytucji pomocowej (np. domu pomocy społecznej, specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym). Wysokość świadczenia wzrasta, kiedy w rodzinie przebywa dziecko niepełnosprawne lub zostało w rodzinie umieszczone na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (rodzicom przysługuje specjalny dodatek w wysokości 200 zł miesięcznie). Rodzinom zastępczym zawodowym przysługuje ponadto wynagrodzenie. Jest ono wypłacane na podstawie umowy cywilnoprawnej obowiązującej co najmniej cztery lata, zawartej pomiędzy rodziną a starostą. Jeśli umowę zawierają małżonkowie, wówczas wynagrodzenie przysługuje tylko jednemu z nich. Takie wynagrodzenie wynosi co najmniej 2 tys. zł, a w przypadku pogotowia rodzinnego – wzrasta do minimum 2,6 tys. zł. Sposób sprawowania opieki nad dzieckiem jest kontrolowany przez sąd oraz organ częściowo finansujący opiekę. Rodzice zastępczy mają obowiązek zapewnienia dziecku jak najlepszych warunków rozwoju, ale także współpracy z powiatowym centrum pomocy rodzinie. W tym celu muszą wziąć udział w szkoleniu organizowanym przez owe centrum lub ośrodek adopcyjno – opiekuńczy. Są także zobowiązani do umożliwienia dziecku kontaktu z rodzicami naturalnymi, chyba że sąd postanowi inaczej. Jeśli zaś władza rodzicielska rodziców biologicznych jest jedynie zawieszona lub ograniczona, wówczas wszelkie ważne decyzje dotyczące dziecka muszą być z nimi konsultowane. W przypadku, kiedy sytuacja rodziny biologicznej ulegnie poprawie, sąd może rozstrzygnąć o powrocie dziecka do rodziny.

Urlopy dla rodziców zastępczych

Okres pełnienia funkcji zawodowej rodziny zastępczej jest wliczany do okresu pracy, koniecznego do nabycia lub zachowania uprawnień pracowniczych. Ponadto nowe przepisy przewidują prawo do czasowego niesprawowania opieki nad dzieckiem, w związku z zaplanowanym wypoczynkiem. Taki urlop w przeciągu 12 miesięcy może wynieść maksymalnie 30 dni kalendarzowych. Rodzice mają obowiązek poinformować organizatora opieki zastępczej o swoich planach na co najmniej 30 dni przed ewentualnym terminem ich realizacji. Na czas ich nieobecności starosta powierza opiekę nad dziećmi specjalnej rodzinie pomocowej, którą stanowi inna rodzina zastępcza niezawodowa lub zawodowa, osoby prowadzące rodzinny dom dziecka lub też osoby przeszkolone w kwestii organizacji takich form opieki,  które nie wykonują na razie obowiązków rodziny, ale oczekują na przyznanie im podopiecznych. Mimo skorzystania z prawa do wypoczynku, rodzinie zastępczej nadal przysługuje wynagrodzenie - nie jest ono pomniejszone o czas przebywania na urlopie. Rodzicowi zastępczemu (pracownikowi) przysługuje także urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego, o ile przyjęte dziecko nie ukończyło 7. roku życia (w przypadku dziecka, któremu prawnie odroczono obowiązek szkolny – do 10. roku życia). Wymiar owego urlopu to, podobnie jak w przypadku urlopu macierzyńskiego -  od 20 do 37 tygodni. Warto jednak zaznaczyć, że – zgodnie z obowiązującymi obecnie przepisami - nie przysługuje on zastępczej rodzinie zawodowej.

Agata Cygan